اسلام و مقتضیات زمان (کتاب)

کتاب «اسلام و مقتضیات زمان» تألیف شهید مرتضی مطهری (م، ۱۳۵۸ش) است. این کتاب که در زمستان ۱۳۴۵ شمسی و در شبهای ماه مبارک رمضان در مسجد اتفاق تهران و در یک جمع عمومی تحت عنوان «اسلام و مقتضیات زمان» و نیز نوشته کوتاهی به قلم ایشان در همین موضوع «به عنوان مقدمه» می باشد. این کتاب مجموع بیست و شش سخنرانی استاد مطهری در این زمینه است.

مؤلف

مرتضی مطهری (م، ۱۳۵۸ش) از اساتید حوزه علمیه و معروفترین سخنران در دو دهه قبل از انقلاب اسلامی بود. او در ۱۲ بهمن ۱۲۹۸ش، مطابق با ۱۲ جمادى‌الأولى ۱۳۳۸ق، در شهرستان فریمان در نزدیکى شهر مشهد چشم به جهان گشود. از جمله اساتید ایشان در راه کسب علم و دانش، علامه طباطبائی، سید محمد حجت، سيد صدرالدين صدر و سید محمدتقى خوانسارى را می توان نام برد. مطهرى در طول حیاتش سعی نمود ایدئولوژى اصیل اسلامى را از طریق درس و سخنرانى و تألیف کتاب ارائه نماید. سرانجام ایشان در ۱۲ اردیبهشت ۱۳۵۸ به شهادت رسیدند.

محتوای کتاب

این کتاب حاوی بخش هایی جالب و دلکش در موضوع خود بوده و حلال مسائل مبتلا به زیادی در باب «اسلام و مقتضیات زمان» می باشد. خصوصاً‌ با توجه به موقعیت زمانی حاضر که به یمن انقلاب شکوهمند اسلامی،‌ حکومت به صالحان رسیده و در پی اجرای احکام می باشیم و طبعاً‌ این سوال پیش می آید که آیا با توجه به تغییرات و تحولات زمان، اسلام که در چهارده قرن پیش نازل شده می تواند پاسخگوی مشکلات این زمان و هر زمان دیگری باشد؟ این کتاب پاسخگوی این گونه سوالات است.

ناگفته نماند که استاد شهید بحث هایی در همین زمینه در سال ۱۳۵۱ ایراد نموده اند. این بحث ها به همراه دو بحث دیگر و نیز نوشته هایی از استاد در این باب، جلد دوم این کتاب را تشکیل می دهد.

در گفتار اول این کتاب چنین می خوانیم: «...احساس می کنم که برای نسل جوان این عقده ی روحی عجیبی است که آیا انسان می تواند مسلمان باشد و در عین حال خودش را با مقتضیات متغیر زمان چه می کند؟ آیا نظر اسلام این است که باید با مقتضیات زمان نبرد کرد و در حقیقت جلو قدرت خلاقه ی بشر را گرفت و نگذاشت محیط و زمین و زمان را عوض کند؟ یا برعکس، نظر اسلام این است که باید تسلیم زمان و مقتضیات زمان شد؟ و یا نظر سومی در کار می باشد یا لااقل توضیح در میان است؟».

عوامل تصفیه ی تفکر اسلامی چیست؟ آیا در دین اسلام دستور تعبّد محض یعنی خالی از هر مصلحت و حکمتی وجود دارد؟ نظریه ی نسبیت آداب و نسبیت عدالت و نسبیت اخلاق، همچنین قاعده ی ملازمه، عوامل تصفیه تفکر اسلامی، مسئله نسخ و خاتمیت، علت تغییر مقتضیات زمان ها، موضوعاتی هستند که استاد مطهری در این کتاب با بیانی شیرین و جذاب به بحث آن پرداخته اند.

جلد دوم این کتاب نیز مشتمل بر نه گفتار است که از مباحث طرح شده در «انجمن اسلامی پزشکان» در موضوع مذکور در سال ۱۳۵۱ هجری شمسی، که حالت مباحثه داشته است، تشکیل یافته. مباحث این کتاب - خصوصاً نیمه اول آن که در چگونگی انطباق قوانین اسلام با شرایط مختلف زمانی می باشد - تا حد زیادی دید فقهی استاد شهید را در این خصوص و به ویژه هماهنگی آن با نظرات امام خمینی در باب اختیارات وسیع حاکم شرعی یا ولی فقیه را آشکار می سازد.

در جلد دوم کتاب «اسلام و مقتضیات زمان» مسائل گوناگونی که پیرامون مقتضیات و نیازهای زمان قابل طرح است ذکر و به توضیح و بررسی آنها پرداخته شده است. مسائلی از قبیل:

• خاصیّت انعطاف پذیری دین و چگونگی انطباق قوانین اسلام با شرایط مختلف زمان
• قانون ثابت برای نیاز ثابت
• قانون متغیّر برای نیاز متغیّر
• بحث اجتهاد. آیا اجتهاد نسبی است؟
• آیا ایدئولوژی هم باید مانند پدیده های زمان کهنه شود؟
• جبر تاریخ
• جبر اقتصادی تاریخ
• جامعه و تاریخ از نظر قرآن
• آیا اخلاق مطلق است یا نسبی؟ معیار اخلاق چیست؟
• تفاوت های نهضت های پیامبران و سایر نهضت ها
• فرق میان اخلاق و آداب
• نحوه رابطه انسان با خدا، خودش، طبیعت و انسان های دیگر.

منابع

• معرفی کتب استاد مطهری، در دسترس در اسلام ناب، بازیابی: 13 آذر 1392.